Поэт, тылбаасчыт, Аҕа Дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Норуот үөрэҕириитин туйгуна

1916 сыллаахха Үөһээ Бүлүү оройуонун 1 Боотулуу нэһилиэгэр орто бааһынай дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ.

Боотулуу оскуолатын 6 кылааһын үөрэнэн бүтэрбит уолчаан 7-с кылаас оннугар, Бүлүү техникумугар бэлэмнэнии курсугар үөрэнэ киирбитэ. Манна иккис курсу бүтэриэр диэри кини саха тылын үөрэппит учууталын поэт Ф.П. Винокуров-Даадар тэрийэр литературнай куруһуогар кыттан, кини уһуйуутунан , хоһоону суруйар буолбута. Бастакы хоһоонноро 1932 с. “Холкуос суола” диэн оройуон хаһыатыгар уонна ити сыл Даадар хомуйтаран таһаартарбыт “Кыайыы кыымнара” диэн кинигэтигэр тахсыбыта. 1934 с. күһүнүгэр А. Николаев Дьокуускайга тиийэн учуутал техникумугар тыл уонна литература факультетыгар 3 курска үөрэнэ киирбитэ. Манна К. Уурастыырап саха литературатын уруоктарын биэрэрин умсугуйан истэрэ, кини салайар литературнай куруһуогар кыттан, илиинэн суруллар сурунаалы, хаһыаты таһаарсаллара.

1935 с. күһүн, 19 сааһын саҥардыы эрэ туолаат, бэйэтэ икки сыллааҕыта үөрэнэ сылдьыбыт Бүлүүтээҕи педучилищетыгар саха тылын, литературатын учууталынан ананан кэлбитэ.

1938 с. Бүлүү уонна Үөһээ Бүлүү оройуоннарын араас оскуолаларыгар нуучча уонна саха тылларын уонна литератураларын үөрэтэр учууталынан хардарыта үлэлээбитэ. 11 сыл устата Тойоку оскуолатыгар, Үөһээ Бүлүү начальнай кылаастарыгар завуһунан уонна Маҥаас 7 кылаастаах оскуолатыгар 4 сыл дириэктэринэн — барыта 15 сыл оскуола салалтатыгар үлэлээбитэ.

Үгүлээт оскуолатыгар үлэлии сылдьан, Сэбиэскэй Армияҕа ыҥырыллан сэрии саамай суостаах сылыгар Волховскай фроҥҥа 168 нүөмэрдээх стрелковай дивизияҕа минометчигынан сылдьар. 1943 с. “Бойобуой үтүөлэрин иһин”, “За оборону Ленинграда” мэтээллэрдээх, ыараханнык бааһыран, сулууспаттан босхолонон, Бүлүү педучилищетыгар преподавателинэн  үлэлээбитэ.

Александр Николаевич олоҕун тиһэх күннэригэр диэри Исидор Барахов аатынан орто оскуолаҕа саха тылын уонна литературатын учууталынан, завуһунан үлэлээбитэ.

Александр Николаевич Ю. Лермонтов “Ашиб Кериб” диэн остуоруйатын, С. Михалков “Дядя Степа” диэн поэматын, И.А. Крылов 55 үгэлэрин туспа кинигэлэринэн таһаартарбыта. “Пьесалар” диэн 1958 с. тахсыбыт хомуурунньукка түөрт кыра формалаах пьесалара тахсыбыта. А.С. Пушкин, А.В. Кольцов, И.С. Никитин, С.А. Есенин, А. Т. Твардовскай уо. д. а. хоһооннорун тылбаастара, критическэй ыстатыйалара, ырытыылара “Хотугу сулус” сурунаалга, оройуон, республика хаһыаттарыгар элбэхтик бэчээттэммиттэрэ.

Улахан дьоҥҥо хоһооннорун “Дорообо, добун халлаан” (1977 с., 5000 экз.), оттон оҕолорго хоһооннорун “Тыытымаҥ чыычаах уйатын” (1979 с., 25000 экз.) диэн кинигэлэрэ ааҕааччылар киэҥ биһирэбиллэрин республика үрдүнэн ылбыттара. “Чыычаах” диэн хоһооно ырыа буолан киэҥник биллибитэ.

Партия уонна Правительство Александр Николаев өр сыллаах үлэтин уонна Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыытын иһин мэтээллэринэн наҕараадалаабыта. “Норуот үөрэҕириитин туйгуна” аат иҥэриллибитэ.

Кинигэлэрэ

Дьоллоох айаҥҥа: Үөһээ Бүлүү оройуонун литературнай түмсүүтүн хомуурунньуга.- Үөһээ Бүлүү: [И. с.], 1958.- 71 с.- А. Николаев.- С. 3-10.

Дорообо, добун халлаан! : хоһооннор / Александр Николаев ; [сост. и ред. С. Т. Руфов]. – Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1977.- 95, [1] с.

Тыытымаҥ чыычаах уйатын / А. Николаев ; [ред. И сост. С. Т. Руфов ; И. И. Попов уруһуйдара]. – Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1979.- 22, [2] с. : ил.

Тыытымаҥ чыычаах уйатын : [оҕолорго хоһооннор] / А. Николаев ; [И. И. Попов уруһуйдара]. – 2-е изд. – Үөһээ Бүлүү : Типография, 2020. – 22, [2] с. 

Переводтара

Лермонтов М. Ю. Ашик Кериб: кыра саастаах оҕолорго турок остуоруйата /М. Ю. Лермонтов ; Александр Николаев тылбааһа.- Дьокуускай: Саха сиринээҕи кинигэ издательствота, 1965.- 24 с.

Крылов, Иван Андреевич (баснописец; 1769-1844).  Үгэлэр / И. А. Крылов ; Александр Николаев тылбааһа ; [ред., аан тыл авт. С. Т. Руфов]. – Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ издательствота, 1967. – 86, [1] с. 

Михалков, Сергей Владимирович (1913 -).  Дьээдьэ Стёпа / Сергей Михалков ; [пер. А. Н. Николаева]. – Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1975. – 19, [2] с. : ил. 

Олоҕун уонна айымньыларын туһунан

Васильева Л. Александр Николаев – уран тыл улахан маастара. [оҕо-аймах кутун туппут учуутал, үтүө айымньылары хаалларбыт уран тыл уһулуччулаах маастара А. Н. Николаев туһунан] – : , //Үөһээ Бүлүү. . – 2016. – Муус устар 22 күнэ-С. 7

Сивцев, В. Т. Учуутал, буойун, бэйиэт, тылбаасчыт : [А. Н. Николаев туһунан ахтыы] / Василий Сивцев //Күрүлгэн. – 2016. – N 5 (52). – С. 64-69.

***

Семенов, Юрий.  О педагоге и поэте-фронтовике Александре Николаеве : [об участнике обороны Ленинграда, село Верхневилюйск] / Юрий Семенов // Олох суола. – 2019. – 1 февраля. – С. 3.