Историяҕа биллэринэн норуот дьылҕата биирдии киһи кэлэн салайан, үлэлээн-хамсаан, суол-иис хаалларан ааһыыларын кытта быһаччы сибээстээх. Ол сиэринэн саха норуотун кэскилэ өссв Тыгын Дархантан саҕаланан араас историческай кэрчиктэри ааспыта. Кэлин 20-с үйэ саҕаланыыта улуу бөлүһүөк А.Е.Кулаковскай үлэлэрин кытта төрүөттэнэн 20-с сылларга бөдөҥ общественнай, государственнай, политическай деятеллэр П.А.Ойуунускай, М.К.Аммосов, И.Н.Барахов о.д.а. ааттарын кытта эмиэ быһаччы сибээстээх. Кинилэр саха норуотун дьылҕатын торумнуур тосту өҕүллүүлээх ураты кэмҥэ олорон ааспыттара. Онон олоҕу бөлүһүөктээн көрүүлэрэ, бэйэлэрин норуоттарын чэпчэкитэ суох олохторун саҥа суолунан туһаайан ыыппыт үлэлэрэ сүнньүнэн биир соҕус хайысхалаах эбит диэн бэлиэтиир наадалаах.
И.Н.Барахов олоҕун-дьаһаҕын, үлэтин-хамнаһын норуот иннигэр сөптөөхгук сырдатар сыаллаах-соруктаах республикатааҕы тэрийэр комитет быһаарыытынан уонна чуолаан комиссия актыыбынай чилиэнэ, биллиилээх историк-ученай Е.Е.Алексеев быһаччы көмөтүнэн мин Исидор Никифорович экономика салаатыгар суруйбут элбэх үлэлэрин көрдөрбүтүттэн сорохторун эрэ кылгастык билиһиннэриэхпин баҕарабын.
Ити үлэлэр барылара кэриэтэ нууччалыы суруллубуттарын быһыытынан бэйэбит кыахпытын сахалыы тылбаастаан кэпсииргэ сорунабыт.
Исидор Никифорович суруйан хаалларбыт научнай үлэлэрин сүрүннээн икки суол бөлөххө, эбэтэр суруллубут кэмнэринэн араартыахха сөп. Бастакыта, 1922-1927 сс. суруллубут айымньылар туох ханнык иннинэ автономияны, суверенитеты ылыныыга туһааннаахтар итиннэ сүнньүнэн хаһыаттарга, сурунаалларга бэчээттэммит ыстатыйалар уонна партийнай конференцияларга этиллибит дакылааттар тезистэрэ. Иккиһинэн, 1928-1933 сс. экономическай боппуруостарга теоретическай хабааннаах үлэлэр манна икки бөдөҥ үлэлэри таһынан, сорох научнай ыстатыйалары киллэриэххэ сөп. Ол урутаан эттэххэ, И.Н.Барахов суруйбут “Экономическай кризистэр теориялара” диэн ааттаах олус дириҥник хорутуллан суруллубут научнай рефератын сорҕото буолуон сөп, эбэтэр курсовой үлэ дуу, 111 страницаҕа бэчээттэммит. Уонна “Маркс үөрэҕэр оҥорон таһаарыы сыаната уонна барыс орто кээмэйэ” диэн 45 страницалаах научнай дакылаат рукопиһа. Бу үлэлэри Е.Е.Алексеев национальнай государственнай архыыптан булан билиһиннэрбитэ.
Үөһэ этэн аһарбыппыт курдук И.Н.Барахов автономияҕа тирэҕирэн, республика экономическай көҥүлү кэҥэтэр иһин турунуута кинини М.К.Аммосовы, П.А.Ойуунускайы о.д.а. кытта сэргэ эккирэтиигэ, национализмҥа буруйдааһыҥҥа тиэрдибитэ саарбаҕа суох. Холобура, кини ити кэмнэргэ “Автономнай Саха сирэ” хаһыакка, “Нациялар олохторо” диэн Москваҕа тахсар сурунаалга о.д.а. бэчээт органнарыгар суруйталаабыт элбэх ыстатыйаларын үгүстэригэр “суверенитет”, “республика, улуустар уонна нэһилиэктэр бюджеттара”, “Иркутскайтан Уус-Кукка диэри тимир суолу тутуу,” “сир оҥоһуута”, “промышленность, эргиэн сайдыыта уонна ону салайыы”, “үп-харчы”, “нолуок” о.д.а. экономика боппуруостарыгар бэйэтин санааларын принципиальнайдык, быһаччы, аһаҕастык үллэстибит.
Аҥардас ити даҕаны ыстатыйалар туруорар проблемаларыттан көрдөххө, автономия атаҕар туруутугар уонна сайдыытыгар кини быһаччы, киэҥ кэскиллээх өйдөбүллээҕэ. Ити ыстатыйалар ол 20-с сыллардаахха буолбакка, хайдах эрэ бүгүҥҥү биһиги олохпут проблемаларыгар ананан туһаайыллыбыт курдуктар. Адьас аныгылыы тыыннаахтар, өтө көрүүлээхтэр, билиҥҥи политикаҕа сөп түбэһэр хабааннаахтар.
Суруйар үлэлэрин биир улахан суол туһаайыытынан промышленностъ сайдыытыгар тирэҕирэн тыа хаһаайыстыбатын өрө көтөҕөр кыахтаахпыт диэн Исидор Никифорович бэлиэтаирэ. Итинэн сибээстээн, саха норуотун дьылҕатын быһаарарга республика барҕа баайын көдьүүстээхтик туһанар инниттэн оҥорумтуолаах күүстэри күүскэ сайыннарары ыйбыта. Үгүс дакылааттар тезистэринэн сорохторун эрэ аҕалыахпытын сөп. “Холобура “РК(б) П хаһаайыстыбаннай политикатын соруктара” диэн ааттаах 1922 с. ахсынньы ый 29 күнүгэр ыытыллыбыт партийнай конференцияҕа оҥорбут дакылаатын тезиһэ баар. Бу 16 пууннаах тезискэ республикаҕа саҥа экономическай политика хайдах быһыылаахтык ыытыллыахтааҕа чуолкайдык ыйыллыбыт.
Онуоха дойду үрдүнэн 20-с сыллардаахха ыытыллар “НЭП политиката” диэн олох укулаатын төрдүттэн уларытар билиҥҥи кэм политакатыгар тэҥнээх хайысха соруктара киэҥник таарыллыбыттар. Маныаха кини саамай сөпкө Саха сиригэр НЭП политиката олохтонуута кэккэ ыарахаттардааҕын, онуоха республика Сибиир уонна Россия кииннэритган ыраах сытара уонна тимир суол суоҕа улахан харгыстарынан буоларын итэҕэтиилээхтик ыйбыт. Салгыы кини “Партия хаһаайыстыбаннай политиканы ыытыытыгар кылаабынай соруктарыттан биирдэстэринэн тыа хаһаайыстыбатын өрө көтөҕуүү уонна реслубликаҕа сиртэн хостонор промышленноһы сэргэ миэстэтигэр таҥастыыр, чочуйан оҥорор промышленноһы уонна государственнай эргиэни сайыннарыы буолар”, – диэн тоһоҕолоон бэлиэтээбит. Маныаха даҕатан аҕыннахха, Барахов өссө 1923 с. тимир суол тутуугун уонна Охотскай муораҕа барар суолунан сылдьыһыы боппуруостарын күүскэ туруорсубут эбит. Кэлин ити проблема 1925-1926 сс. ордук сытыырхайбыт.
Эмиэ ити проблемалары балайда чуолкайдаан “Автономиялаах Саха сирэ уонна партия соруктара” диэн 23 пуунтан турар үлэтигэр туруорбута национальнай архыыпка ууруллан сытар. И.Н.Барахов хас даҕаны улэлэригэр НЭП политиката кооперациялааһыны кытта дьүөрэлэһэрин итэҕэтиилээхтик бэлиэтээбит. Кооперация сайдан иһиитин ырыппыт, улуустар, нэһилиэктэр истэригэр кооперациялааһын механизмнарын быһаарбыт, чэпчэтиилэри ыйбыт. “Кооперация хайысхата социализмы дьиҥнээхтик бөҕөргөтүө, онон тэрээһин кооперативнай ньыматынан дьоһуннаахтык уонна утумнаахтык дьарыктаныахпыт”, – диэн эппитэ бааллар. Көстөрүн курдук, бу этиитэ бүгүҥҥү биһиги олохпутугар быһаччы сыһыаннаах.
И.Н.Барахов биир дьоһуннаах үлэтинэн 1921 с. суруллубут “Бүлүү сүнньүн минеральнай баайа” диэн 12 страницалаах рукопиһа буолар. Маны бэлэмнээри автор сүрдээх элбэх литератураны, ученайдар уонна геологическай экспедициялар отчуоттарын хасыһан, сыралаһан үлэлээбитэ көстөр. Манна сүнньүнэн сир анныгар туһаныллыбакка сытар туустаах уонна көмүстээх сирдэри, платина, сурьма, тимир, хорҕолдьун, испиэскэ, сүлүүдэ, чох, алтан, өстүөкулэ о.д.а. сэдэхтак көстөр өҥнөөх металлар саһан сытар сирдэрин, саппаастарын ыйан туран хайдах быһыылаахтык баһылыахха сөбүн сүбэлээн ыйан-кэрдэн биэрэр. Итинтэн көстөрүнэн Исидор Никифорович сүрдээх киэҥ научнай, элбэх өрүттээх дириҥ техническэй билиилээх-көрүүлээх, экономическай уонна политическай быһыыны- майгыны үчүгэйдик өйдуүр государственнай деятель эбит диэн сыаналыахха сөп. Үөһэ этиллибит теманы өссө кэҥэтэн 1923 с. “Нациялар олохторо” диэн ыйга биирдэ Москваҕа тахсар сурунаалга “Саха сирин промышленноһа, сибээһэ уонна кэскилэ” диэн ыстатыйаны бэчээттэппит. Онно промышленноһы, туүлээх бултааһынын сэргэ сиртэн хостонор баайы күүскэ туһанарга ыҥырар.
Биһиги Барахов Саха сиригэр 1922-1927 сс. үлэлии олорон суруйбут сорох үлэлэрин ырыттыбыт. Биллэрин курдук, Исидор Никифорович 1928-1933 сс. Москваҕа Кыһыл профессура экономическай институтугар истээччилэр курстарыгар үөрэммит. Ити кэмнэргэ, Е.Е.Алексеев бигэргэтэринэн, “Пролетариат диктатурата уонна советскай экономика” диэн тиэмэҕэ кандидатскай диссертацияны бэлэмнээбит, ол гынан баран ханнык эрэ биричиинэнэн көмүскээбэккэ хаалбыт быһыылаах. Ол да буоллар Москватааҕы государственнай архыыптан кини икки балайда бөдөҥ научнай үлэлэрин Егор Егорович булбутун кылгастык ырытыахпыт.
Онуоха биһиги балайда улахан кээмэйдээх, дириҥ ис хоһоонноох “Экономическай кризистэр теориялара” диэн бэрт аныгыга актуальнай ааттаах научнай үлэттэн быһа тардан кэпсиэхпит. Үлэ 3 улахан салаалартан уонна 7 кэрчиктэртэн (разделлартан) таҥыллыбыт. Уопсайа 111 страница кээмэйдээх. Маҥнайгы салаа “Маркс иннинээҕи политическай экономияҕа кризистэр проблемалара”, иккис салаа “Кризистэр тустарынан Маркс теорията”, үсүһэ “Кризистэр үөскээһиннэрин буржуазнай уонна ревизионистскай теориялара” диэн ааттаммыттар массыынкаҕа кичэллээхтик бэчээттэммиттэр.
Бу обществоҕа кризистэр үөскээһиннэрин теорияларыгар, анаммыт бөдөҥ научнай үлэни бэлэмнээн суруйарыгар автор сүрдээх элбэх научнай литератураны хаһыспыта көстөр. Маныаха сүнньүнэн политэкономия бөдөҥ классиктара Маркс, Рикардо, Смит, Сэо о.д.а. үлэлэрин чинчийиигэ тирэҕирэн кризистэр үөскээһиннэригэр бэйэтин тумүктээһиннэрин оҥорор. Онто “капитализмҥа табаары аһары элбэҕи оҥорон таһаарыы кризиһэ общество табаарга уонна өҥөҕө наадыйыыта улаатан иһиитинэн эрэ тутулуктаах буолбатах”, – диэн түмүккэ аҕалар. Ити сурүн факторынан цивилизация сайдан истэҕин аайы киһи-аймах араас эҥин-эгэлгэ өҥөҕө, табаарга наадыйыыта муҥура суох кэҥээн, улаатан, саҥардыллан иһэринэн быһаарыллар. Маныаха автор Сисманди, Родбертус, Мальтус курдук улахан теоретиктар хайысхалара кэккэ итэҕэстээхтэрин ыйбыт. Советскай кэмнээҕи экономистартан ордук чуолаан Герценштейн, Губерман о.д.а. үлэлэрин дириҥник ырыппыт.
Уопсайынан Барахов бу бөдөҥ үлэтигэр обществоҕа экономическай кризистэр проблемаларыгар туһуламмыт 40-тан тахса аан дойдуга тиийэ биллэр бөдөҥ обществоведтар, философтар уонна экономистар үлэлэрин араас өрүттээхтик ырыппыт. Онон сибээстээн, автор экономическай теорияҕа бэйэтин билиитин-көрүүтүн кэҥэтиммитэ, байытыммыта көстөр. Биһиги санаабытыгар бу үлэлэри анал уөрэхтээх специалистар, ученайдар, аспираннар анаан чинчийиэхтэрин сөп этэ диэн түмүккэ кэлэбит. Ол курдук биһиги обществобыт билигин рынокка киириинэн сибээстээн эмиэ экономическай кризис усулуобуйатыгар олорор. Онон Барахов үлэлэрин сиһилии үөрэтэн практикаҕа туһаныы кризистэн тахсар суолларбытын көрдөөһүҥҥэ туһалаах буолуон сөп.
Холобура, Исидор Никифорович кэккэ научнай үлэлэригэр рынок усулуобуйатыгар предпринимательствоны, кооперацияны туһаныы; предприятиелар табаарынастарын сэргэ барыстарын үрдэтии механизмнарын; хапытаал эргиирин хайдах түргэтэтии; производствоны үбүлээһин, кредиттээһин уонна бюджет,үп-харчы, нолуок имигэс системаларын тэрийэн олохтооһуҥҥа ыйбыт сүбэлээһиннэрэ практикаҕа киллэриллиэхтэрин сөп этэ.
Түмүктээн эттэххэ, 20-с сыллардаахха саха норуотун олоҕун-дьаһаҕын саҥалыы тэриниитин кыһалҕалаах кэмигэр Исидор Никифорович научнай төрүттээхтак ырааҕы көрөр дириҥ политиката үтүө сабыдыаллааҕын бэлиэтиэххэ наада. Кини элбэх түбүктээх ыарахан олохтоох төрөөбүт норуотун иһин туруулаһан үлэлээбит үтүө аатын кэмигэр сөргүгүү, суруйан хаалларбыт үлэлэрин киэҥ эйгэҕэ таһаартарыы ол наукаҕа эрэ буолбакка, кэлэр көлүөнэлэргэ сырдык өйдөбүнньук быһыытынан сыаналаныах этэ.
// Саха сирэ. – 1998. – От ыйын 4 к. – С. 2
