2015 сыллаахха 110 сыл буолан баран история чахчыларын көрдөөн булан, үөрэтэн, чахчы Өксөкүлээх сэргэлэрэ буолалларын дакаастыыр чинчийиини иилээн-көҕүлээн ыытан, Оҥхой сүрүн оскуолатын биологияҕа учуутала Анатолий Спиридонович Тимофеев дьон-сэргэ билиитигэр-көрүүтүгэр таһаарбыта. Өйдөбүнньүк буолар сэргэлэр куоппуйаларын төрүт уус удьуор утума Анатолий Таркаев оҥорбута.
Оҥхойго сэргэлэри сөргүтэн Мэҥэ өйдөбүнньүгү туруорар бэлиэ күҥҥэ филологическай наука кандидата, ХИФУ А.Е.Кулаковскай институтун директора, ХИФУ доцена, СР культуратын үтүөлээх үлэһитэ, Таатта улууһун бочуоттаах олохтооҕо, академик, Өксөкүлээх Өлөксөй сиэнэ Людмила Реасовна Кулаковская ыалдьыттаабыта. Кини Саха норуотун историятыгар тугунан да кэмнэммэт сүдү кылаакка тэҥнэһэр материальнай өйдөбүлү сөргүтэн, чөлүгэр түһэрбит, норуокка биллэрбит Оҥхой нэһилиэгин баһылыгар Герман Отовка, биология учууталыгар Анатолий Тимофеевка, удьуор уус Анатолий Таркаевка, уонна улуус баһылыгар Владимир Поскачиҥҥа сүдү үлэни оҥорбуттарыгар махтал тылларын анаабыта:
– “Бүөм сиргэ тэриллибит сүдү историческай суолталаах тэрээһин нэһилиэккэ эрэ буолбакка, улууска, бүтүн республика, Россия таһымнааҕын ыччат дьон сааһыран баран кэнники биирдэ өйдүөҕэ. Атын улуустартан, дойдулартан дьон кэлэн барар буоллаҕына хайдахтаах курдук улахан үлэ оҥоһуллубутун сыаналыаххыт. Бу сэргэлэри туруоруу – Өксөкүлээҕи аҥардастыы үйэтитээһин эрэ буолбакка, саха күөнүн, күрэҕин, үрдүккэ талаһыытын, сайдыыга баҕатын туоһута. Төрүттэри санаан туран сиэри-туому сөргүтэн оҥоруу барыбыт ситиһиибит, үөрүүбүт буолар. Ойуунускай да эппитинэн, Алампа да суруйбутунан, Саха сиригэр суос-соҕотох Өксөкүлээх Өлөксөй эрэ биир-биэс солкуобайа суох үйэтин тухары хас күн ахсын, норуотум туһа диэн олоҕун биэрбитэ. Ол да курдук, бу Үөһээ Бүлүү сиригэр кэлэн бардаҕа. Өксөкүлээх бэйэтэ этэн турар, “Я должен быть там, где тяготит более”, – диэн. Ханнык да улууска тиийбит иһин «кини биһиги киһибит» диэн кэпсиир дьон бааллар. Ол гынан баран маннык материальнай дакаастабыл суох этэ. Бу биһиги материальнай культурабытыттан улахан тутулуктаах. Сэбиэскэй былаас саҕана төрдүнү-төрүтү түөрүү бобуулаах буолара. Өксөкүлээх этэринии “биһиги бары иэс кэлбит дьоммут”, хас биирдии киһи ийэбитигэр, төрөөбүт түөлбэбитигэр, дойдубутугар иэстээхпит, ол ытык иэспитин төлүүбүт. Ол иһин, мин эмиэ бэйэм туспа иэспин төлүү сылдьар киһи биир сүгэһэрбин сүксүбүккүтүгэр, чэпчэппиккитигэр олуһун диэн үөрдүм. Сири киһи киэргэтэр, дойдуну киһи аатырдар. Бу алааска Кривогорницын курдук былыргы дьон олорон ааспатаҕа буоллар, Өксөкүлээх курдук киһи кэлэн барбатаҕа буоллар, бу дойду маннык улахан суолталаныа суох этэ. Ол да курдук, билиҥҥи олоххо Герман Егорович курдук дуу, Владимир Семенович курдук дуу баһылыктар суохтара буоллар бу мэҥэ таас туруо суох этэ. Дьэ, ол буолар, сири киһи киэргэтэрэ диэн”.
Духуобунай уонна материальнай өттүнэн байытар, хаҥатар сүдү суолталаах тэрээһин туох-баар сиэрин-туомун тутуһан, идэһэнэн толунан, сир-уот иччилэригэр үҥэн-сүктэн, үрдүк айыылартан көрдөһөн-ааттаһан туран оҥоһуллубута. Бэлиэ күн туоһутунан өйдөбүнньүк Мэҥэ таас ууруллубута, эмэҕирэн сууллубут икки сэргэ оннугар үүт-маас оҥоһуллубут саҥа сэргэлэри, ону тэҥэ улуу суруйааччы сиэнэ Людмила Реасовна Кулаковская кэлэн барбыт бэлиэтин – алтан төбөлөөх сэргэни туруорбуттара.
Киниэхэ орто дойду олоҕор анаммыт 49 сыл усталаах-туоратыгар Саха сирин бары муннуктарын туос сатыы сылдьан, кимтэн даҕаны көмө эрэйбэккэ, саха киһитэ, саха оҕото үөрэхтэнэрин, билиилээх буоларын туһугар күүһэ-кыаҕа баарынан үлэлээбитэ, айбыта-туппута. Кини хаалларбыт нэһилиэстибэлэриттэн биирдэстэрэ – Өксөкүлээх Үөһээ Бүлүүгэ кэлэн барбытын туоһулуур сэргэлэр Оҥхой сиригэр туралларыттан биһиги, улуус олохтоохторо киэн тутта саныыбыт, ытыгылыыбыт.
Сиэнэ Людмила Реасовна кэпсииринэн, Өксөкүлээх Саха сирин үрдүнэн үс сиргэ сэргэ туруорбут. Тымныы полюһугар Өймөкөөн улууһугар, биһиги улууспутугар Аһыкай алааһыгар, оттон үһүс сэргэ Чурапчы сиригэр булуллубута.
Бу ахтыыны уруккута Аһыкайтан төрүттээх, билигин Оҥхой кырдьаҕас олохтооҕо, 82 саастаах Тимофеев Спиридон Павлович 1997 сыллаахха кэпсээбититтэн суруйабын. “Былыр мин кыра эрдэхпинэ, бу дойдуга, Аһыкайга (оччолорго Оҥхой уонна Аһыкай биир улуус – Марха сирэ этэ) бэрт мааны, баттыгаһа суох баай олорбута. Кини – Кривогор- ницын Семен Семенович. Кривогорницын төрөппүттэрэ уол кыра эрдэҕинэ Уус- Алдантан 80-ча сүөһүлээх “от сии” диэн сут дьыл көһөн кэлбиттэр.
Семен Семенович Марха улууһугар кулубалаабыта. Бэйэтэ 8 бууттаах, 130-ча киилэ ыйааһыннаах, үрдүгүнэн 2 миэтэрэни эрэ кыайбат бөдөҥ киһи этэ. Композитор Марк Николаевич Жирков кинини кулгааҕынан хаалар этэ. Кини: “Саха буолбатах эбит”, – диир үһү. Кырдьык, Семен Семенович бааһынайдыҥы дьүһүннээҕэ, нууччалыы таҥастааҕа. Отунан быстарбьп киһиэхэ от, сүөһүнэн эстибит киһиэхэ баайтаһын сүөһү биэрэрэ. Сылгыһыттарыгар үчүгэй биэтэ тутан сиэҥ диэн этэн эрэ кэбиһэрэ үһү. Аҕалара өлбүт тулаайах дьону бэйэтэ айахтаан олордоро. Онон тулаайахтары абырыыра.
Кулубалыыр кэмигэр Мархаҕа оскуола туттарбыта. Маһын 25 оҕуһунан тастарбыт. Бу дойдуттан талыы уустар баран үлэлээбиттэрэ. Ол оскуола дьиэтэ Мархаҕа билигин да турар.
Семен Семенович Оҥхойго 1905 сыллаахха кулубатыттан уурайан баран көһөн кэлэр. Кини сүөһүтүн ахсаанын үс сүүсчэкэҕэ тиэрдибитэ. Бу дойду сирдэрин: Ат күөлүн, Дьуоҕалааҕы, Сайылык Түбэтин о.д.а. барытын бас билбитэ.
Бу дойдуга аан бастаан хоруу диэни хастарбыт – кини. Хоруу уһуна Кулуһуннаахтан Куонааҥҥа диэри 1,5 км. Аҥарын Мэйиктэр кэпсэтии быһыытынан хаспыттар. Хамнаһыгар 80 сүөһүттэн 40-нун кинилэргэ биэрбит. Билигин ол хоруу омооно баар. Сайынын дьон бокуойа суох буолан, кыһын хойгуонан, мас лаппаакынан хаспыттар. Онон ол Кулуһуннааҕы уолбалатан баран, 25 бастыҥ охсооччупу, 15 олоччох охсооччуну (олоччох диэн кытыы, быстах сирдэри охсор, мөлтөх охсооччу ааттанар) мунньан “күүлэй” тэрийбит. Онно аһатыы да мааны үһү. Улахан баайтаһын ынаҕы өлөрөн сиэппит. Ынах иһин арыыга буһаран баран, бурдугу булкуйан, сыа саламаат оҥорторбут. Кыайан бүтэрбэттэрин билэн, иһиттээх кэлээриҥ диэн эрдэттэн этэн, дьиэлэригэр биэрэн, үллэрэн ыытар. Ону таһынан чэй, табах, табаар биэрэр. Маннык “күүлэйдэргэ” бэйэтэ хайаан да уон үһүс киһинэн сылдьара үһү. Ол да күүлэйигэр 13-с киһинэн сылдьыспыт.
Кривогорницын бастакы аата Семенов Семен диэн эбит. Ону Дьокуускайга кулубалар мунньахтарыгар төрдүн-ууһун ырытан баран, эн Кривогорницын буолуохтаах эбиккин диэбиттэринэн уларыттарбыт.
Кинилэр үс бииргэ төрөөбүттэр. Олортон Баһылай Аһыкайга Быыпсай кинээс буола сылдьыбыт – Семенов Василий Семенович диэн. Иккис уоллара – Оччугуй Баһылай (Тоҕотоо) – баай киһи. Киниттэн биир кыыс хаалбыт. Ол кыыс кыыһа билигин Дьокуускайга быраас дииллэр.
Семен Семенович Кривогорницын бэйэтэ урукку эмээхсиниттэн биир оҕолооҕо, онтон тэнийбиттэрэ. Кэлин Габышев Степан диэн Маалыкай аҕабыытын кыыһын ылбыта. Онтон икки уол, биир кыыс оҕоломмута. Кыыһа ыалдьан, биир уола армияҕа баран өлбүттэрэ. Ол уолуттан Евсеева диэн үрдүк үөрэхтээх учуутал баар буолуохтаах. Маҥнайгы кэргэниттэн улахан уола Киэсэ манна 1935 сыллаахха өлбүтэ. Кини биир уоллаах этэ – Семенов Николай Иннокентьевич (Хабаах Куола дэнэрэ), өлбүтэ. Эмээхсинэ Аканаҕа олорор буолуохтаах, 11 оҕолоох.
Улахан Баһылай – Семенов Василий Семенович хараҕа суох буолан Туобуйаҕа кыыһыгар олорон өлбүтэ. Кини 3 кыыстаах, 1 уоллаах. Улахан кыыһа Кривогорницына Мария Васильевна, иккис кыыһа – Наталья, кырата – Маайа. Наталья Далырга өлбүтэ. Кинини Ксенофонтов Василий Саввич кэргэн ылбыта. Ол киһи Дьокуускайга баар буолуон сөп. Кинилэртэн билигин оҕолоро: Ксенофонтов Владимир Васильевич – композитор, мелодист, 2 уол Мирнэйгэ баар буолуохтаахтар. Семенов Валерий Николаевич Үөһээ Бүлүүгэ ДЮСШ-ҕа тренер этэ уонна Маччасынов Юрий Афанасьевич, Наташа диэн бааллар.
1905 сыллаахха кулуба Семен Семеновичка Алексей Елисеевич Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй кэлэ сылдьыбыт. Ол кэмҥэ Сэмэн олорор сиригэр Аһыкайга үс сэргэни туруорбут. Өксөкүлээх ол сэргэлэргэ кэлэ сылдьыбыт сылын, кириэһин бэйэтэ оҥорон биэрбит. Ол сэргэлэртэн биирэ билигин турар, иккитэ охтубуттар.
Өксөкүлээххэ мин аҕам, Саввинов Павел Тимофеевич (кэлин “Кыһыл үүнүү” колхоз председателэ буолбута) дьаамнаабыт. Аһыкайтан Мэйиккэ илдьэн биэрбит. Аҕам 1968 сыллаахха 82 сааһыгар өлбүтэ. Кинп онно сөҕөн: “Өксөкүлээх саҥата элбэҕэ бэрт, хоһоон ааҕан эрэр курдук саҥарар. Көрүҥүнэн сахаттан атын, казах быһыылаах”, – диирэ.
Кривогорницын кулубаҕа Өксөкүлээх иккитэ кэлэн барбыт. Кини үчүгэйдик билсэн-көрсөн баран кулубаҕа: “Маннык үчүгэй ходуһалаах, сирдээх-уоттаах киһи от охсор массыыната аҕалтар”, – диэн сүбэлээбит уонна бэйэтэ сакаастаһан соҕурууттан от охсор массыына аҕалан биэрбит. Ол массыынаны икки оҕус тардар, биир киһи олорор, икки киһи оҕустары сиэтэр. Ону бытаан, ити кэннэ биир үчүгэй охсооччу охсорун кыайан охсубат эбит диэн кулуба сирбит. Массыынатын арыыта бүтэн хаалбытыгар ынах арыытын улларан кута сатаабыттар. Кэлин бырахпыттарын кыҥаттара Ньурбаҕа иддьэ барбыттара.
Кривогорницын ампаара мантан чугас, Инньээн диэн сиргэ турар. Бу ампаары бэс маһынан туттарбьгг. Маһын Ленскэйтэн тастарбыт. Сайылыыр ампаара Хорбоһонтой диэн сиргэ баар. Лэбэкэйгэ кини өтөҕө баара. Онно алтан төбөлөөх сэргэтэ баара да, билигин эмэҕирэн ханна охто сытара биллибэт”.
Бу ахтыыттан көрдөххө, А.Е. Кулаковскай саҥаны-кэрэни мэлдьи көрдүү, тарҕата, сүбэлии сыддьар эбит. Бэйэтинэн соҕуруу дойду от охсор массыынатын туһанныннар диэн дьоҥҥо аҕалан биэрэрэ да сыра-сылба буолуохтаах.
Лидия ВАСИЛЬЕВА, Балаҕаннаах оскуолатын директора
